MISFITS

Wim Verhoeven

Ceram

Het Animisme heet een wijze van wereldbeschouwing te zijn die vooral voorkomt bij archaïsche, 'primitieve' beschavingen. Eigen aan deze wijze van denken en voelen is dat aan alle dingen, de levende als de levenloze, een ziel wordt toegekend, gelijkwaardig aan die van de mens. Animisme is een hermeneutische manier van ervaren die haaks staat op de reductionistische, rationalistische wijze van denken die in de moderne Westerse wereld domineert. De hermeneutische wijze van denken gaat ervan uit dat er een direct contact mogelijk is met de ziel, het wezen, van de dingen en dat wij door dit contact tot een beter begrip van deze dingen en van onze eigen positie in relatie tot de wereld kunnen komen. Typerend is een diep, inherent respect voor de natuur en het besef dat de eigen ziel deel uitmaakt van een groter geheel, de wereldziel. Door deze verwantschap is het directe contact mogelijk met andere wezens.

André Boone, 20e eeuws kunstenaar, geboren en getogen in het nuchtere Noorden van Holland, man van de wereld en in het bezit van al zijn geestelijke vermogens noemt zich een animist.

petite dejeuner sur l'herbe

Op het eerste gezicht lijkt dit een ongerijmdheid; in onze moderne westerse wereld een animist aan te treffen. Maar als we even goed om ons heen kijken blijkt het in onze cultuur te barsten van de animisten, namelijk: de kinderen. Zoals de Nederlandse dichter Bilderdijk beweerde benadert de mens als kind de wereld met poezie: bezielend en aan alle verschijnselen een autonome betekenis toekenend, met een vanzelfsprekend geloof in wonderen. Later gaat, onder de druk van het leven in onze overgesocialiseerde wereld, de objectievere vorm van het proza overheersen. Dan worden de dingen steeds meer gezien als louter gebruiksgoederen, de waarde ervan wordt bepaald door criteria van bruikbaarheid en bezit. Er treedt een reductieproces in werking waarin geleidelijk aan de wereld 'onttoverd' wordt en waarbij de mens uiteindelijk het gevaar loopt zichzelf als individu te verliezen door gebrek aan contact met de wereld. Het opgroeien van de mens in onze westerse cultuur gaat méér ten koste van de poezie dan in zogenaamde primitieve culturen. Maar dit wordt zelden erkend als een vorm van geestelijke verarming. Zoals ook zelden wordt erkend dat de mens met het schrijden der jaren niet alleen de wijsheid van de rijping vergaart, maar evengoed de wijsheid van de jeugd verliest.

kerbau suci

le chêne

provinciehuis Overijssel

In de animistische wereldbeschouwing spelen beelden een grotere rol als taal. Beelden zijn immers analogieen van het werkelijke, terwijl taal een abstractie daarvan is. De beelden, zoals die in de grotten van Lascaux, weerspiegelen de aandacht en het respect van de mens voor de andere fenomenen als de menselijke en ze hebben een functie in de hermeneutische wijze van contact leggen met de fenomenen. In totems en fetisjes wordt de ziel van natuurlijke verschijnselen als de beer, de boom, de wind, of de geest van een overledene een vorm gegeven die de mens eraan helpt herinneren dat hij voor zijn overleven, en voor zijn welzijn, aangewezen is op een goede verstandhouding met deze geesten.

De beelden van André komen ook over als totems, als fetisjen, en daarom ook als boodschappers. Als intermediairs tussen de wereld die wij kennen en een andere wereld die wij niet meer kennen, maar die diep verscholen in het collectieve onderbewuste van de mensheid voortleeft. Het is de wereld van sprookjes, mythen en sagen. De wereld waarin alles doordrenkt is met betekenis en spiritualiteit, waarin alles begiftigd is met een ziel. De boodschap die deze beelden brengen is echter niet duidelijk. En dat is niet alleen omdat deze boodschap niet in taal uit te drukken is. Het heeft een diepere grond, het is omdat de boodschap te simpel is. Ik zal hier later op terugkomen.

André's werk spot, door reminiscenties van deze wereld op te roepen, met de geest van de moderne tijd, waarin de zin en de betekenis der dingen alleen nog in termen van rationele structuren, van nut en efficientie wordt gezien. Waar niets een zin 'an sich' meer wordt gegund. De moderne westerse mens lijkt alles wat buiten hemzelf bestaat in wezen te ontkennen. Hij wil zich boven de natuur verheffen. Hij wil niet deel uitmaken en bewonderen maar beheersen en bezitten. In dit streven echter raakt hij onherroepelijk zijn plaats in de wereld en daarmee zichzelf kwijt, want als men 'het andere' niet kent, kan men zichzelf ook niet kennen.

expectate et laborate

WB in Papua New Guinea